Müxtəlif psixoaktiv maddələrin birlikdə istifadə edilməsinin – Poliasılılığın tibbi və sosial nəticələri

O.R.Cəfərov, P.P.Məmmədov, V.V.Feyziyev, M.A.Mustafayev

Медицинские и социальные последствия сочетанного употребления различных психоактивных веществ – Полизависимость

О.Р.Джафаров, П.П. Мамедов, В.В.Фейзиев, М.А.Мустафаев.

Medical and and social consequences of the combined use of various psychoactive substances – Polydependence

O.R.Jafarov, P.P.Mamedov, V.V.Feyziyev, M.A.Mustafayev

Azərbaycan Respubliklası Səhiyyə Nairliyi “Respublika Narkoloji Mərkəzi” publik    hüquqi şəxsi

Narkomaniya son 40 ilə yaxındır ki, dünyanı narahat edən bəlaya çevrilib. Çünki bu bəlanın təhlükəsi zaman keçdikcə aparılan mübarizə tədbirlərinə baxmayaraq, azalmaq əvəzinə kəskin surətdə öz dairəsini genişləndirir.

Əfsuslar olsun ki, bu problem bizim ölkədən də yan keçməyib. Son vaxtlar Azərbaycanda narkomaniyanın yayılmasında tendensiya müşahidə olunur və bu da ciddi təhlükədən xəbər verir. Rəsmi qeydiyyatda olan narkomanların (narkomanların qeyri-rəsmi sayı rəsmi saydan ən azı 10 dəfə artiq götürülür) sayının son 10 ildə artma tendensiyası bunu sübut edir (cədvəl 1)

Cədvəl 1

İllər	Narkomanların ümumi sayı	Onlardan qadınların sayı
2011	26176	511
2012	27910	528
2013	28376	539
2014	28644	553
2015	28555	592
2016	29517	612
2017	30131	595
2018	31432	626
2019	32921	641
2020	33788	618
2011-ci ilin 2020-ci ilə nisbəti (%)	Artım 23% tışkil edir	Artım 13% təşkil edir

Birinci cədvəldən göründüyü kimi ümumi narkomanların sayı 23%, o cümlədən qadın narkomanların sayı isə 13% artmışdır.

Rəsmi qeydiyyatda olan narkomanların arasında inyeksion narkotik istifadəçilərinin (İNİ) sayı son 5 ildə daha çox artmışdır (cədvəl 2) 

Cədvəl 2

İllər	İnyeksion narkomanların sayı
2016	16116
2017	17146
2018	18170
2019	20189
2020	23446
2016-cı ilin 2020-ci ilə nisbət (%)	Artan (artım)14,5% təşkil edir

İnyeksion Narkotik istifadəçilərinin virus mənşəli infeksion xəstəliklərə yoluxması da məlum səbəblərə görə böyük faiz təşkil edir. Belə ki, 2021-ci il yanvarın 1-nə rəsmi qeydiyyatda olan İİV daşıyıcılarının (7302 nəfər )  39,5 %-ni (2847 nəfər) inyeksion narkotik istifadəçiləri təşkil edir.  İnyeksion narkotik istifadəçilərinin 64,7%-i hepatit C və B-yə yoluxub.

2000-ci ilin əvvəllərindən bir çox Avropa ölkələrində (İspaniya, Fransa, İtaliya, Böyük Britaniya, Niderland) Poliasılılığın (iki və daha çox PAM-nin eyni zamanda və yaxud müəyyən ardıcıllıqla qəbulu və onları hamısına qarşı asılılıq əmələ gəlməsi nəticəsində əmələ gələn xəstəlik) yayılması haqqında məlumatlar verilməsi başlandı.

Avropada hal-hazırda polinarkomaniyanın ən çox yayılma modelinin mənzərəsi belədir: heroin kokainlə, kannabislə, stimulyatorla; kokainin alkoqol və ya stimulyatorlarla; heroinin metadonla və ya benzodiazepinlə birgə qəbulu.

Çox təəssüf ki, bu problem bizim ölkəmizdən də yan keçməyib. Azərbaycanda polinarkomaniyanın yayılmasında tendensiya 2010-cu ildən müşahidə olunur və bu da ciddi təhlükədən xəbər verir.  “Respublika Narkoloji Mərkəzi” publik hüqusi şəxsində son 5 ildə qeydiyyatda olan polinarkomanların sayının artma tendensiyası bunu sübut edir (cədvəl 3)

Cədvəl 3

İllər	Ümumi polinarkomanların sayı	Kişi	Qadın
2016	232	218	14
2017	209	195	14
2018	123	118	5
2019	90	80	10
2020	2143	2056	87

Cədvəldən göründüyü kimi 2016-cı ilə müqayisədə 2020-ci ildə polinarkomanların sayı 9 dəfə artmışdır.

Bu xəstələr arasında poliasılılığın yayılma modeli aşağıdakı kimidir:

• Opioidlər – psixostimulyator – 65%
• Opioid – psixostimulyator – həşiş – 7%
• Opioid – psixostimulyator – sintetik ağrıkəsicilər(tramadol) – 2.5%
• Opioid – psixostimulyator – antikonvulsant(preqabalin) – 1.5%
• Opioid – metadon – psixostimulyator – 4%
• Opioid – alkoqol – 6%
• Alkoqol – həşiş – 2%

Poliasılılığın formalaşması səbəbləri müxtəlifdir: asılılığın yaranmasına səbəb olan narkotikin əldə olunmasının mümkünsüzlüyü; uzun müddət istifadə etdiyi narkotikdən gözlədiyi effektin olmaması, ilk vaxtlardan bir neçə psixoaktiv maddədən istifadə edilməsi.

Opioid və digər psixoaktiv maddələrdən birgə istifadə edənlər arasında 20-40 arası yaş qrupunda olanlar daha çox üstünlük təşkil edir.

Poliasılılıqlı xəstələrdə abstinensiya sindromunun formalaşması birgə qəbul olunan psixoaktiv maddələrin xarakterindən, birdəfəlik və sutkalıq qəbul etdiyi preparatın dozasından, qəbul edilmə yolundan asılıdır. Abstinensiya sindromu burda da tez formalaşır. Əsas psixoaktiv maddəsi opioid olan psixoasılılıqda abstinensiya sindromunun formalaşması çox sürətlə gedir (opioid – psixostimulyator və opioid – kokain). Belə xəstəliklər üçün yüksək proqridiyentlik xarakterikdir. Əks təsirə malik preparatların birgə qəbulu zamanı formalaşan abstinensiya sindromu poliform xaraktere malikdir.

Müxtəlif psixoaktiv maddələrin birgə qəbulu xəstəliyin kliniki şəklini dəyişir, əsas simptom və sindromların formalaşma tempinə təsir edir və bu da daha ağır tibbi, sosial nəticələrə gətirib çıxarır.

Məqalədə göstərilən məlumatları ümumiləşdirərək bele nəticəyə gəlmək olar ki, proqnoz polinarkomaniya zamanı qənaətbəxş deyil. Xəstəliyin bu formasında mononarkomaniyaya nisbətən qırıqlıqlar daha tez-tez əmələ gəlir. Remissiyalar qisamüddətli və davamsız olur. Polinarkomaniya xəstəliyi zamanı müalicəyə qarşı motivasiyanın olmaması, ağır psixi pozğunluqların olması, şəxsiyyət dəyişikliyi və intellektual enmə bu xəstəliyin proqnozunu daha da pisləşdirir.

Ədəbiyyat

1. T.Ə.Qafarov, N.A.Əliyev, Z.N.Əliyev    Narkologiya(dərs vəsaiti) Bakı “Təbib” nəşriyyatı, 2017, səh. 161-164
2. Наркология: Национальное рукаводство/под ред. Н.Н.Иванца, И.П.Анохиной, М.А.Виннковой – М. : ГЭОТАР – Медиа, 2008 – С. 428-436
3. Рохлина М.Л Наркомании. Токсикомании. Психические расстройства и растройства поведения, связанные с употреблением психоактивных вешеств. – М. : Литтерра 210-255 С.
4. European Drug Report 2015 Trends and Developments EMCDDA, Lisbon June 2015
5. http://www.emcdda.europa.eu/publications/edz/trends-developments/2015